Este artículo analiza el proceso de cambio institucional de los municipios de Bizkaia, Álava y Gipuzkoa desarrollado durante el siglo XIX. En esa centuria se pasó del modelo municipal tradicional, caracterizado por la heterogeneidad y el autogobierno, a un nuevo sistema definido por la uniformidad y la pérdida de autonomía local. Esta transformación se produjo en dos etapas. Primero, durante la crisis terminal del Absolutismo (1814-1833), los municipios perdieron importantes capacidades de autogobierno, en favor de las Diputaciones, que ampliaron su capacidad de control sobre los poderes locales. Después, en la época de construcción del Estado liberal, los fueristas vascos consiguieron modificar la aplicación de la legislación sobre la administración local, de forma que las Diputaciones vascas asumieron competencias de control sobre los municipios reservadas en el resto del Estado al jefe político. Surgió así el denominado nuevo municipio foral, adaptación del municipio liberal español a la singularidad foral de las provincias vascas que, sin embargo, en poco se parecía al municipio foral tradicional.
This article analyses the process of institutional change in Bizkaia, Álava, and Gipuzkoa municipalities during the 19th century. In this century, the traditional municipal model characterised by heterogeneity and self-governance moved to a new system defined by uniformity and a loss of local autonomy. This transformation occurred in two stages. First, during the Absolutism’s terminal crisis (1814-1833), municipalities lost important self-governance capacities in favour of Provincial Councils, which expanded their ability to exercise control over local authorities. Then, in the Liberal State’s construction area, Basque fuero grantees were able to amend legal applications to local administrations so that the Basque Provincial Councils assumed control authority over municipalities that was reserved for the political leader elsewhere in Spain. That is how the so-called new fuero municipality arose, which was an adaptation of the liberal Spanish municipality to the singularity of the Basque provinces (fueros) that had very little to do with a traditional fuero municipality.
Artikulu honek Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako udalerrietan XIX. mendean gertatu zen aldaketa instituzionaleko prozesua aztertzen du. Mende horretan, udal-eredu tradizional batetik –heterogeneotasuna eta autogobernua zituen ezaugarri– uniformetasuna eta tokiko autonomiaren galera bereizgarri zituen sistema berri batera igaro ziren. Eraldaketa hori bi fasetan gertatu zen. Lehenengo, Absolutismoaren krisi terminalean (1814-1833), udalerriek autogobernuko gaitasun handia galdu zuten aldundien mesedetan; horiek tokiko botereak kontrolatzeko gaitasuna areagotu zuten. Gero, Estatu liberala eratzeko garaian, euskal foruzaleek tokiko administrazioaren gaineko legediaren aplikazioa aldatzea lortu zuten; hori horrela, aldundiek udalerriak kontrolatzeko gaitasunak beren gain hartu zituzten. Estatuaren gainerakoan, buruzagi politikoari zegokion ardura hori. Horrela, bada, foru-udalerri berria sortu zen; hots, Espainiako udalerri liberala euskal probintzien foru-berezitasunera egokituta –foru-udalerri berriak, baina, ez zuten zerikusi handirik foru-udalerri tradizionalarekin–.